یکی از نکات مدیریتی مهم که در سالنهای پرورش مرغ گوشتی از اهمیت بالایی برخوردار است ولی شاید آنچنان که باید و شاید به آن توجه نمیشود میزان آمونیاک در سالنهای پرورش مرغ گوشتی می باشد. نکتهای که توجه به آن بسیار ضروری به نظر میرسد این است که میزان آمونیاکی که میتواند آسیب های بسیاری را در سالن های پرورش برای طیور ایجاد نماید ممکن است توسط انسان تشخیص داده نشود. به زبانی ساده تر زمانی که بوی آمونیاک در سالن احساس میشود و یا زمانی که چشمها در اثر آمونیک می سوزد در واقع زمانی است که میزان آمونیاک در سالن به حد خطرناکی رسیده است. چرا که در منابع علمی مختلفی گزارش شده است که آمونیاک بالاتر از 20 پی پی ام در سالن برای جوجه های گوشتی خطرناک می باشد. این در حالی است که انسان بوسیله حس بویایی یا علائم دیگر همچون سوزش چشم، زمانی میتواند وجود آمونیاک بالا در سالن را تشخیص دهد که آمونیاک در سالن به بالاتر از 50 پی پی ام افزایش پیدا کرده باشد.
به طور کلی آمونیاک بالا در سالنهای پرورش طیور شرایط محیطی را برای پرنده ها و پرورش دهندگان نامطلوب می سازد و آنها را با مشکل مواجه میکند. اغلب پرورش دهندگان طیور بیش از 8 ساعت در روز وقت خود را در سالنهای مرغداری بسر میبرند. پس باید تأثیر آمونیاک بر پرورشدهندگان را نیز در نظر گرفت. فعالیت پرورش دهندگان در سالنهایی که آمونیاک در آن بالاست مشکل بوده و تحمل آن سخت است. آمونیاک از راههای مختلفی بر عملکرد پرندگان تأثیر میگذارد. در ادامه به تعدادی از آنها اشاره شده است.
كاهش سرعت رشد
در تحقیقات مختلفی که در موسسات تحقیقاتی و دانشگاههای معتبر دنیا به انجام رسیده است کاهش سرعت رشد در پرنده هایی که در معرض آمونیاک بالا قرار گرفته اند گزارش شده است. به عنوان مثال در تحقیقی والنتاین (1964) بیان کرد با کاهش تهویه و در نتیجه افزایش گاز آمونیاک در فضای سالن، سرعت رشد کاهش یافته و ضریب تبدیل خوراک افزایش پیدا میکند. ريس و همكاران (1980) نیز پي بردند در زماني كه جوجه هاي گوشتي در معرض 25 و 50 قسمت در ميليون گاز آمونياك قرار گرفتند، افزايش وزن به طور معني داري كاهش يافت. مشابه این نتایج در تحقیقات دیگر نیز گزارش شده است.
افزایش در ضریب تبدیل خوراک
افزایش در ضریب تبدیل خوراک با افزایش مقادیر آمونیاک گزارش شده است. به طوری که جوجه‌های گوشتی در تماس با سطوح ppm 50 ، ضریب تبدیل بالاتری (2/44) نسبت به سـطـوح صــفر (2/02) داشـتند (Caveny et al., 1981). افزایش در ضریب تبدیل خوراک با کاهش تهویه و در نتیجه افزایش در رطوبت نسبی و تراکم گاز آمونیاک در فضای سالن، توسط والنتاین (1964) نیز گزارش شد. همچنین آزمایشاتی که توسط بیکر و همکاران (2004)، کلینگ و کوارلس (1974) انجام شد نیز این مطلب را تأیید کرد.
آسيب به دستگاه تنفسي
مهمترین تأثیر گاز آمونیاک بر سیستم تنفسی میباشد. به طوری که باعث آسیب ترشح موکوسی و فعالیت مژکهای نای میگردد. غشاهای نای نیز تحت تأثیر گاز آمونیاک آسیب دیده و ضخامت دیواره سلولهای آتریال (دهلیزی) افزایش می یابد (Baker et al., 2004). بلک و هس (2001) گزارش دادند تماس مداوم طیور با غلظتهای بالایppm 10 از گاز آمونیاک اگر چه ممکن است با بینی انسان حس نشود، اما میتواند به سیستم تنفسی پرنده آسیب رسانده و خطر ابتلاء بیماریهای عفونی را افزایش دهد.
افزايش حساسيت به عوامل بیماری زا
استرس حاصل از سطوح بالای آمونیاک در محیط، موجب تحریک غشاهای موکوسی موجود در مجرای تنفس شده (Ullman et al., 2004)، و اجازه آسیب وارده توسط ویروسها و باکتریها را میدهد و در نهایت باعث کاهش عملکرد و مشکلات سلامتی در طیور میشود (Baker et al., 2004).
آسیب به نای و بافتهای آتریال که در پی افزایش آمونیاک در سالن ایجاد میشود باعث کاهش مقاومت به بیماریهای تنفسی و عفونتهای ثانویه همچون بیماری نیوکاسل، عفونت کیسههای هوایی، عفونت اشریشیاکلی و کوکسیدیوز میشود(Baker et al., 2004). بخشهایی از سیستم تنفسی با مژهها پوشیده شده است که عوامل بیماریزا و گرد و خاک را خارج میکند. اگر هوای سالنهای پرورش کیفیت پایین داشته باشد به طوری که مقادیر زیادی آمونیاک یا گرد و غبار داشته باشد این مژکها آسیب دیده و بی اثر میشود (Gary et al., 2003). آمونیاک وارده به جریان خون، توانایی مونوسیتها را به دربرگرفتن و تخریب باکتریها موجود در عروق خونی کاهش میدهد. در پرورش بوقلمون، کلیباسیلوزیس، ورم روده هموراژیک، نیوکاسل و کوریزای بوقلمون از بیماریهای شایع در امر پرورش بوقلمون بوده که همه آنها باعث سرکوب سیستم ایمنی میشوند. تحقیقات نشان می دهد وجود گاز آمونیاک میتواند زمینه ساز جدی برای بروز این عوامل بیماریزا محسوب شود (Peter and Poss, 1998). ساتو و همکاران (1973) بیان کردند شیوع بیماری مايكوپلاسما گالي سپتيكوم با افزایش آمونیاک افزایش پیدا میکند. همچنین افزايش حساسيت به بيماري نيوكاسل با افزایش آمونیاک گزارش شد (Anderson et al., 1964).
وقوع سندرم آسيت
شیلو و همکاران (1991) و جونز (1994) گزارش کردند جوجه های گوشتی با عفونتهای تنفسی ظرفیت کمتری برای مصرف اکسیژن نسبت به پرندگان سالم داشته و به سندرم آسیت حساستر می باشند.
سرکوب سیستم ایمنی
اثر تهويه ضعيف بر سيستم ايمني طيور کمتر مورد بررسی قرار گرفته است (Yegani et al., 2005). به هر حال در برخي از آزمايشهای صورت گرفته سرکوب سيستم ايمني و متعاقب آن کاهش بازده واکسيناسيون نيز به آمونياک نسبت داده شده است (Coveny et al., 1981; Byrd, 1999). سطوح بالای آمونیاک در محیط، به پرندگان استرس وارد کرده موجب تحریک غشاهای موکوسی موجود در مجرای تنفس می شود (Ullman et al., 2004) . در ادامه شرایط آسیب رسانی توسط ویروسها و باکتریها افزایش یافته و در نهایت باعث کاهش عـمـلکـرد و مـشـکـلات ســلامـتـی در طـــیـور مــیشــود(Al-Homidan et al., 2003).
افزايش تلفات
در تـحـقیقـات انـجـام شـده نـشـان داده شـد بـا افـزایـش آمـونـیـاک تـلـفـات افــزایــش پـیــدا مـــیکـنـد (Kristensen and Wathes, 2000; Elliot and Collins, 1982).
ریس و همکاران نیز گزارش کردند در سطوحppm 100 و بــالاتــر تــلفــات در جـوجـه هـای گـوشتی افـزایـش مـییابد (Reece and Lott, 1980).
آثار دیگر
از آثــار دیـگری کـه از مـقادیـر بـالای آمـونــیـاک ایــجاد مـیشــود مـی توان بـه الـتـهـاب كـيسه‌هــاي هـوايـي (Quarles and Kling, 1974; Qyetunde et al., 1976)، ورم مــلـتحمـه چشــم (Bullis et al., 1950) و کــــوری (Carlile, 1984) اشاره کرد.
حال که اهمیت موضوع روشن گردید بایستی با جدیت میزان آمونیاک در سالنهای پرورش کنترل گردد. اصلی ترین فاکتورهایی که بر میزان آمونیاک در سالنهای پرورش مرغ گوشتی تأثیر گذارند شامل تهویه، خوراک مصرفی و هر عاملی است که بر کیفیت بستر تأثیر گذار می باشد. لذا تهویه مناسب و شرایط بستر مناسب از مهمترین راهکارهای مدیریتی جهت کنترل آمونیاک میباشد.
مصطفی لطفی
دکتری تغذیه و مدیریت طیور
